Ηπειρώτικος Γάμος
Ο Ηπειρώτικος γάμος των αλλοτινών καιρών ήταν ένα μεγάλο γεγονός όχι μόνο για το χωριό αλλά και για τα γειτονικά χωριά για αυτό και ήταν ίσως τόσο εμπλουτισμένος πολλές με διαφορετικές τελετουργικές πράξεις.
Υπήρχαν πολλές διαφορές των εθιμοτυπικών στοιχείων του γάμου τόσο ανάμεσα στους τέσσερις νομούς της Ηπείρου όσο ακόμα και σε γειτονικά χωριά του ίδιου νομού.
Θα προσπαθήσουνε να αναφέρουμε όσο το δυνατόν περισσότερο εθιμοτυπικά και τελετουργικά στοιχεία του Ηπειρώτικου γάμου.
Το Προξενιό
Όλοι οι γάμοι τότε ξεκινούσαν με το προξενιό. Ήταν νόμος ηθικής της εποχής αλλά και του τόπου. Οι γονείς φρόντιζαν να τα παντρέψουν τα παιδιά ως τα δεκαοχτώ τους γιατί μετά θεωρούσαν ότι ήταν πολύ αργά και ανησυχούσαν για την αποκατάστασή τους.
Η επιλογή γινόταν από τον πατέρα και για την επιλογή της νύφης έδιναν ιδιαίτερη σημασία στην σωματική διάπλαση και την ευρωστία της για να μπορεί να κάνει γερά παιδιά και πάνω από όλα να μπορεί να αποδίδει στην δουλειά. Η καλή προίκα πολλές φορές κάλυπτες τυχόν σωματικές ή ψυχικές ατέλειες της νύφης και έδινε και το χαρακτηρισμό ότι ήταν από «μεγάλο τζάκι».
Ο πατέρας θα μπορούσε να χειριστεί ο ίδιος το θέμα του γάμου ή να το αναθέσει σε έμπειρη προξενήτρα όπου πάντα σχεδόν τα έφερνε εις πέρας όλα τα προξενιά.
Ο Αρραβώνας
Στα περισσότερα μέρη απέφευγαν τον αρραβώνα γιατί θα ήταν ένας λόγος να συναντιέται το ζευγάρι και η φήμη του κοριτσιού δεν θα ήταν ανέπαφη. Γι αυτό αρραβώνας και γάμος γινόταν μια και καλή.
Αν το προξενιό γινόταν σε ευκατάστατη οικογένεια τότε ο αρραβώνας ήταν επίσημος με την παρουσία του ιερέα της περιοχής και μετά ακολουθούσε γλέντι.
Τοποθετούσαν επάνω στο κέντρο του τραπεζιού την «μπουγάτσια» ( ψωμί σιταρένιο ειδικά ζυμωμένο γι΄αυτό το σκοπό στολισμένο στην επιφάνεια με διάφορα σχέδια καμωμένο από τη νοικοκυρά με το πηρούνι ή με άλλο λεπτό αντικείμενο, ένα μεγάλο σταυρό στη μέση και τα αρχικά γράμματα του ονόματος των μελλονύμφων) έβαζαν επάνω τα δαχτυλίδια κι ευλογούσε ο παπάς διαβάζοντας τα ιερά γράμματα της ακολουθίας του αρραβώνα, άλλαζαν τα δαχτυλίδια κι αμέσως έκοβε τη μπουγάτσια σε κομμάτια σαν αντίδωρο και μοίραζε από ένα σε κάθε παρευρισκόμενο. Αντάλλασαν και τα δώρα του αρραβώνα χρυσαφικά, χρυσά βραχιόλια, αλυσίδες, τοκάδες, ζώνες, περιδέραια(τραχηλιές), φλωροκαπνισμένα, μπροστάρια, σκουλαρίκια κ.α. Ακολουθούσαν τα κεράσματα με το ρακί και οι ευχές έδιναν κι έπαιρναν ώσπου να σερβιριστεί το φαγητό.
Μετά το δείπνο τις περισσότερες φορές άρχιζαν τα επιτραπέζια τραγούδια και αν τα οικονομικά της οικογένειας επέτρεπαν έφερναν και τα όργανα και άρχιζε το γλέντι ως το ξημέρωμα.
Τραγούδι σε αρραβωνιασμένο:
Σαν κίνησε ο νιούτσικος να πάει ν’ αρραβωνιάσει
ούτε τα ρούχα του έβαλε ούτε ζωνάρι εζώστη
κι η μάνα του του φώναζε κι η μάνα του του λέει.
Γύρισε πάρ’ το ρούχο σου ζώσου και το ζουνάρι
και σύρε ν’ αρραβωνιαστείς την ακριβή την κόρη.
Γύρεψε βόδια στο ζυγό γελάδια στην αγέλη
μούλαις φοράδες κι άλογα κι ασέλλινο πουλάρι.
Εκεί που πάνω μάνα μου εγώ ν’ αρραβωνιάσω
ούτε για ρούχο με ρωτάν ούτε και για ζουνάρι
εκεί τηράν τα νειάτα μου τηράν την ομορφιά του
κι εγώ τα πλούσια τα προικιά στον νου μου δεν τον έχω
τον έχω για της λυγερής τα μάτια και τα φρύδια.
Στο τέλος της τελετής καλούσαν και την προξενήτρα και της έδιναν την αμοιβή της για το αίσιο τέλος των διαπραγματεύσεων. Η αμοιβή της μπορούσε να είναι ένα απλό δωράκι συμβολικό, ένα ζευγάρι κάλτσες που τις έπλεξε η νύφη, ένα μαντήλι, μια ποδιά ή και χρήματα ακόμα όταν η περίπτωση ήταν δύσκολη και η νύφη πολύ επιθυμητή, το χρηματικό ποσό ανέβαινε αναλόγως ή συσχετιζόταν και με το μέγεθος της προίκας. Η παράδοση αναφέρει πως το πιο συνηθισμένο δώρο της προξενήτρας ήταν ένα ζευγάρι τσαρούχια. Στο λογόδοσμα ή στην τελετή των αρραβώνων προσδιόριζαν και την ημερομηνία τέλεσης του γάμου.
Στον προξενητή
Ποιος ήταν ο προξενητής που νάχει φάει κανέλλα
π’ αντάμωσε χρυσό αετό με τέτοια περιστέρα
Γύρισμα
Ήλιος ήταν Προξενητής
αυγερινός στεφανωτής.
Αξίζεις κυρ προξενητή φλωριά με το καντάρι
π’ αντάμωσες μια τέτοια νια με τέτοιο παλληκάρι.
Ο Γάμος
Τα πρόσωπα του γάμου εκτός από το ζευγάρι άλλα πρόσωπα που παίζουν σημαντικό ρόλο στη διαδικασία της τελετής είναι ο κουμπάρος, ο βλάμης, οι υπηρέτες, οι σχαρικιάρηδες, οι καλεσμένοι και οι συμπέθεροι. Είναι πρόσωπου που το καθένα έχει τη θέση του και παίζει το ρόλο του όταν το απαιτούν οι περιστάσεις και το επιβάλλει το έθιμο. Είναι ρόλος αυστηρά καθορισμένος και με ακρίβεια τοποθετημένος εθιμοτυπικά την ώρα ακριβώς που πρέπει. Η θρησκευτική πλευρά του γάμου καλύπτεται με το πρόσωπο του ιερέα. Χωρίς παπά γάμος δε γίνεται.
Ο κουμπάρος
Είναι πρόσωπο πολύ σεβαστό και πολύ γνωστό στην οικογένεια του γαμπρού. Αυτός βάφτισε το γαμπρό και πιθανόν κι όλα τα αδέρφια του. Είναι ο πνευματικός πατέρας και ο λόγος του έχει μεγάλη πέραση στην οικογένεια. Είναι ο τελετάρχης του γάμου. Θα πάνε να τον πάρουν από το σπίτι του με ιδιαίτερη επισημότητα. Ξεκινά η πομπή με τα όργανα και πολλούς καλεσμένους διέρχεται μέσα από τους δρόμους του χωριού και φτάνει με τραγούδια, χορούς και τον παίρνουν και τον φέρνουν στο σπίτι του γαμπρού για να αναλάβει τα υψηλά καθήκοντά του. Τοποθετείται στην κεφαλή του τραπεζιού και χαίρει ιδιαίτερης περιποίησης.
Ο βλάμης
Είναι ο αδελφοποιητός του γαμπρού και αποκτούσε τη σχέση αυτή από μικρή ηλικία με ειδική τελετή. Οι δύο φίλοι παρουσιάζονταν στον παπά του χωριού, τους διάβαζε μερικές ευχές, προκαλούσε στις παλάμες των χεριών τους ελαφρά αιμορραγία κι έσμιγε το αίμα τους να γίνουν έτσι «αδέρφια». Ο βλάμης στο γάμο ήταν αμέσως μετά τον κουμπάρο το σημαντικότερο πρόσωπο, όσον αφορά τη διεξαγωγή του. Ήταν το εκτελεστικό όργανο του κουμπάρου, που διηύθυνε όλο το υπηρετικό προσωπικό κι είχε την ευθύνη της εξυπηρέτησης όλων των καλεσμένων στο γεύμα. Άρχιζε πρώτος και τελείωνε τελευταίος. Δική του ευθύνη ήταν η αποστολή των προσκλήσεων σε όλους του συγγενείς. Το τελετουργικότερο καθήκον του ήταν το «κράτημα» του μπαϊρακιού.
Οι γονείς
Ο γάμος ήταν μια σκληρή δοκιμασία για τους γονείς και κυρίως για τα κορίτσια. Από τη μικρή του ηλικία φρόντιζαν να φτιάξουν την προίκα του. Μια προίκα από ψιλά ρούχα (μαντίλια κάλτσες),χοντρά (στρωσίδια και βελέντζες). Το ίδιο το κορίτσι άρχιζε από τη σχολική του ηλικία να πλέκει τα δικά του ρούχα, να γνέθει το νήμα, να κεντά. Οι γονείς έπρεπε να εξασφαλίσουν τα απαιτούμενα κρέατα και όλα τα υλικά μαγειρικής για να δώσουν στους καλεσμένους φαγητό, να συμφωνήσουν στα όργανα.
Η προετοιμασία
Η προετοιμασία του γάμου άρχιζε από την Πέμπτη το πρωί και τελείωνε τη Δευτέρα το μεσημέρι. Ο βλάμης την Πέμπτη έβγαινε στην αυλή του σπιτιού του γαμπρού και πυροβολούσε τρεις φορές, σημάδι της αρχής του γάμου. Ο ήχος των ντουφεκιών μετέφερε το μήνυμα προετοιμασίας για το μεγάλο γλέντι. Ήταν η λεγόμενη «μπογιά» του γάμου. Κι ονομάστηκε μπογιά γιατί ο γαμπρός αυτή την ημέρα έστελνε στη νύφη στολίδια και άλλα δώρα.
Τά ψωμιά τοῦ γάμου.
-Τ’ αλέσματα: Το άλεσμα το πηγαίνει ένα κορίτσι στο μύλο που να έχει τους γονείς όλα τα΄αλέσματα σταματούν για ν’αλέσει ο γάμος. Το άλεσμα του γάμου δεν ξαναγιάζεται δηλ. δεν παίρνει δίκιο ο μυλωνάς διότι δεν προκόβουν τα νιόγαμπρα. της. Τότε όλα τ΄αλέσματα σταματούν για ν΄αλέσει ο γάμος
-Το ανάπιασμα των προζυμιών. Το ζύμωμα
Την Τρίτη το βράδυ αναπιάνουν το προζύμι στο σπίτι του γαμπρού και στο σπίτι της νύφης το Σάββατο. Την μπογάτσια την Τετάρτη.
-Όταν αναπιάσουν το προζύμι. Το προζύμι το προμηθεύονται από το ίδιο του σπιτιού που φτιάχνουν το ψωμί. Το αναπιάνουν κοπέλες και νυφάδες.
Κουλούρα
Η γνωστή κουλούρα παρασκευαζόμενη σ΄ορισμένες περιπτώσεις μ΄ιδιαίτερη φροντίδα, κατέχει μια ιδιαίτερη συμβολική σημασία στα έθιμα του τόπου, πάντοτε για καλό. Έτσι στο γάμο όταν το ψίκι προερχόμενο από εκκλησία που έγινε η στέψη φθάσει στην εξώπορτα του σπιτιού του γαμπρού σταματάει. Εκεί στέκοντας στο μέσον της πόρτας οι νεόνυμφοι, η νύφη ρίχνει μια κουλούρα μέσα στην αυλή που περιμένουν να την αρπάξουν οι συγκεντρωμένοι. Άλλη μια τέτοια προσφέρει εκείνη τη στιγμή σ΄ένα συγγενικό αγόρι του γαμπρού που το σηκώνει στην αγκαλιά της και τελειώνει μ΄αυτό, ο συμβολισμός της ευτυχίας, που φέρνει στο νέο σπιτικό της αμέσως μόλις πατήσει στο κατώφλι της αυλόπορτά του. Την επομένη μέρα δίνουν μια άλλη στους νεονύμφους που πρέπει να διαχωρήσουν τραβώντας ό ένας από τη μια μεριά ο άλλος από την άλλη με το δεξί χέρι.
Παρουσία συγγενών και φίλων. Όποιος κόψει το μεγαλύτερο κομμάτι θεωρείται νικητής, με την ερμηνεία πως έχει το μεγαλύτερο σόι. Την αδύναμη όμως μπροστά στο γαμπρό υποτίθεται νύφη, ενισχύουν στο τράβηγμα από πίσω και άλλες γυναίκες. Η συγκεκριμένη σκηνή σκοπό έχει να δώσει θάρρος στους νεονύμφους , αναμεταξύ τους, οι πολλές φορές ήταν γνωστοί μόνον εξ΄όψεως ή και τελείως άγνωστοι.
Την ίδια στιγμή οι γυναίκες μέσα στο σπίτι «έπιαναν τα προζύμια»για να ζυμώσουν τα ψωμιά του γάμου. Από τα προζύμια αυτά το πρώτο ψωμί που έφτιαχναν ήταν η «μπουγάτσια» του κουμπάρου με τον σταυρό στη μέση και με άλλα στολίδια. Την τύλιγαν με ένα καλό κεντητό μεγάλο μαντήλι και την έστελναν στον κουμπάρο. Αυτό ήταν το επίσημο προσκλητήριο για το γάμο. Πρώτη φροντίδα το «κανίσκι» για τους καλεσμένους. Στο σπίτι της νύφης ετοίμαζαν και δίπλωναν τα προικιά για τη μεταφορά στο σπίτι του γαμπρού.
Την παραμονή όταν κοσκινίζουν τ’ αλεύρια για τα ψωμιά του γάμου
Τρισεύγενη στο γάμο σου στα αρρεβωνίσματά σου
τα χιόνια αλεύρια να γενούν και τα πουλιά ποτήρια
κι η θάλασσα γλυκό κρασί και τα καράβια κούπες
τα κύματα γριβόλογα να ρθουν οι συμπεθέροι
Την Παρασκευή το πρωϊ ο βλάμης μ΄έναν ή περισσότερους φίλους του έπαιρνε από τους γονείς του γαμπρού τον κατάλογο των καλεσμένων για το γάμο και γύριζε από σπίτι σε σπίτι καλώντας τους . Το κάλεσμα ήταν ένα καρύδι ή ένα αμύγδαλο ή ένα ξερό σύκο, ένα λουκούμι, μια καραμέλα ή ακόμα ένα ποτήρι ρακί. Οι καλεσμένοι της Παρασκευής είναι οι στενοί συγγενείς και φίλοι και λέγοντα διπλά καλεσμένοι. Το κάλεσμα έχει σημασία αν είναι διπλό ή μονό. Το διπλό έχει άλλο κανίσκι. Περιλαμβάνει ένα ποδάρι κρέας, το ένα τέταρτο του σφαγίου και μια μπουγάτσια(ως τρία κιλά ψωμί).Το πηγαίνουν στο σπίτι του γαμπρού ή της νύφης το Σάββατο το βράδυ για να το έχει ο μάγειρας στη διάθεσή του ώστε να κανονίσει τις μερίδες του φαγητού. Οι μονά καλεσμένοι είχαν την υποχρέωση να βάλουν στο κανίσκι τους μια πίτα, μερικά μεζεδάκια και τσίπουρο. Το κανίσκι τους το πήγαιναν στης νύφης την Κυριακή το μεσημέρι και στου γαμπρού την Κυριακή το βράδυ. Έτσι κάθε καλεσμένος διπλά ή μονά με το κανίσκι του συμμετείχε στα γενικά έξοδα του γάμου. Ήταν η καλύτερη λύση για τις όχι και τόσο οικονομικά εύρωστες οικογένειες.
Το Σάββατο το πρωί ο βλάμης ξεκινά το στόλισμα του μπαϊρακιού. Για στολίδια μπαίνουν τρία ή πέντε μαντήλια του χεριού, τρία ρόδια(σύμβολα γονιμότητας)και κλαδιά δάφνης ή ελιάς. Το ανέβαζε στολισμένο στο πιο ψηλό σημείο της αυλής του σπιτιού ώστε να φαίνεται από παντού και πυροβολούσε τρεις φορές ή πέντε πάντα σε μονό αριθμό.
Μετά μοίραζε τα μονά καλέσματα με τον ίδιο τρόπο που μοίρασε τα διπλά την προηγούμενη μέρα. Έβρισκε επίσης τους κατάλληλους για την προετοιμασία του τραπεζιού και για ότι άλλο είναι απαραίτητο για την προετοιμασία.
Ο νοικοκύρης υποδέχεται το μεσημέρι του Σαββάτου ή το απόγευμα τα όργανα τα οποία δωρίζοντάς τους από ένα χειρομάντηλο και κερνώντας τους ένα ρακί. Τα όργανα αναγγέλλουν τον ερχομό τους με τραγούδια.
Ο βλάμης υποδεχόταν τους καλεσμένους, παραλάμβανε το κανίσκι και τους τακτοποιούσε στο τραπέζι. Ο κάθε φίλος «υπηρέτης»φορούσε την ειδική για το γάμο ποδιά, δώρο του νοικοκύρη φτιαγμένη από ένα κομμάτι βαμβακερό ύφασμα για να μην λερώνονται. Το σούρουπο σταματάει το γλέντι και τα όργανα με τον βλάμη και τους καλύτερους χορευτές ξεκινάνε για να παραλάβουν τον κουμπάρο από το σπίτι του . Ο κουμπάρος τους ακολουθεί με το «κανίσκι» του και πρόσωπα δικά του τον ακολουθούν στην πομπή και στο τραπέζι είναι οι λεγόμενοι «παρακούμπαροι».